Πρασινίζοντας την πόλη: Μικρό κόστος - Μεγάλο αποτέλεσμα

του Κώστα Νικολάου *

     Η σημερινή συγκυρία της οικονομικής κρίσης, που συνοδεύεται από πολιτικές μείωσης εισοδημάτων για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, αύξησης της ανεργίας και μείωσης των δημόσιων δαπανών σε συνδυασμό με την υπάρχουσα χαμηλή ποιότητα ζωής στην πόλη, απειλούν όχι γενικά την ποιότητα ζωής των κατοίκων της πόλης αλλά την υγεία και την ίδια τους τη ζωή.

     Περισσότεροι από 1.000 πολίτες της Θεσσαλονίκης πεθαίνουν πρόωρα κάθε χρόνο, ένεκα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, με βάση διεθνώς αποδεκτούς υπολογισμούς του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, ενώ δύο και τρεις φορές περισσότερο ρυπασμένος είναι ο αέρας σε εσωτερικούς χώρους (στα σπίτια, στους χώρους εργασίας και στα αυτοκίνητα) σε σύγκριση με τον εξωτερικό αέρα (και εξ αιτίας αυτού), γεγονός εξαιρετικά σημαντικό αφού τις περισσότερες ώρες της ημέρας, βρισκόμαστε σε κλειστούς χώρους.

     Παράλληλα, το πράσινο στην πόλη της Θεσσαλονίκης κυμαίνεται σε απαράδεκτα χαμηλά επίπεδα: 4-8 φορές χαμηλότερα από τις διεθνείς προδιαγραφές και αντί για αύξηση των φυτεύσεων, υλοποιούνται προγράμματα «φύτευσης κάγκελων» και πλακόστρωσης πεζοδρομίων και ανοικτών χώρων.

     Κι όμως, οι κατάλληλες ζώνες πρασίνου (που περιλαμβάνουν φυτοφράκτες τουλάχιστον σε τρία επίπεδα: θάμνοι, μεσαία και ψηλά δένδρα) κοντά σε πηγές ρύπανσης (πάρκα μέσα στην πόλη, φυτεύσεις κατά μήκος δρόμων κλπ) μπορούν να μειώσουν τις συγκεντρώσεις των ατμοσφαιρικών ρύπων από 30 μέχρι 60% με τα ανάλογα θετικά αποτελέσματα για την υγεία και τη ζωή των κατοίκων της πόλης.

     Η εφαρμογή ενός Στρατηγικού και Επιχειρησιακού Σχεδίου για την αναβάθμιση και αύξηση του πράσινου στη Θεσσαλονίκη είναι σήμερα πρώτη προτεραιότητα (βλ. σχετ. Παπαμίχος N., Ανανιάδου-Τζημοπούλου M., Ζάγκας Θ., Διαμαντόπουλος Σ., Νικολάου Κ., "Σχεδιασμός για την αναβάθμιση και αύξηση του πράσινου στη Θεσσαλονίκη", Πρακτικά 2ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας, 2005) και αποτελεί μια πολιτική μικρού κόστους (ιδίως σε σύγκριση με διάφορα «αρχοντοχωριάτικα» σχέδια πολλών δισεκατομμυρίων ευρώ), που οδηγεί σε μεγάλα και χειροπιαστά αποτελέσματα για την υγεία, τη μακροζωία και την ποιότητα ζωής των πολιτών.

     Στο κείμενο αυτό, εξετάζεται ο ρόλος του πράσινου στη βελτίωση της ποιότητας ζωής στην πόλη με ιδιαίτερη αναφορά στις υπάρχουσες δυνατότητες αερισμού της πόλης, το ρόλο των στρατοπέδων και των ανοικτών χώρων και τέλος παρουσιάζονται άξονες προτεραιότητας και ειδικές δράσεις που οδηγούν σε αύξηση, αναβάθμιση και κοινωνικά δίκαιη κατανομή του πράσινου στην πόλη.

Προσεγγίζοντας το αστικό πράσινο και τους ανοικτούς χώρους

     Ένα από τα κατά προτεραιότητα μέτρα ανάσχεσης της υποβάθμισης της ποιότητας ατμόσφαιρας και κατ’ επέκταση της ποιότητας ζωής στην πόλη είναι η περιφρούρηση και αναβάθμιση των δημόσιων ελεύθερων χώρων με βασική επιλογή την αύξηση του πράσινου, διότι μεταξύ άλλων, βελτιώνονται οι κλιματικές συνθήκες ιδίως κατά την περίοδο καυσώνων, υποβοηθείται ο αερισμός της πόλης και διασπείρονται ευκολότερα οι ατμοσφαιρικοί ρύποι.

     Από περιβαλλοντική και πολεοδομική άποψη, το θέμα του πράσινου είναι από τα κρισιμότερα. Σύμφωνα με μια άποψη, η δημιουργία ελεύθερων δημόσιων χώρων και πρασίνου υψηλής ποιότητας αναβαθμίζει πολύ περισσότερο μια αστική περιοχή απ’ ότι η ίδρυση ενός πολιτιστικού κτιρίου.

     Η αναβάθμιση και αύξηση του πράσινου δεν μπορεί να περιορίζεται σε ένα εγχείρημα «εξωραϊσμού» του δημόσιου χώρου, αλλά οφείλει να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά την έλλειψη ελεύθερων και πράσινων χώρων επιδιώκοντας ταυτόχρονα την αντιμετώπιση γεωγραφικά εντοπισμένων οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων, με στόχο τη ριζική αναδιάρθρωση και αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος και τη μείωση των γεωγραφικών και κοινωνικών ανισοτήτων, που σχετίζονται με αυτό.

Οι δυνατότητες αερισμού της πόλης

     Μία χαρακτηριστική πλευρά του περιβαλλοντικού σχεδιασμού των πόλεων και ειδικότερα, του ρόλου των ανοικτών χώρων και του πρασίνου στον αερισμό και στη διασπορά των ρύπων μιας πόλης φαίνεται στην εικόνα 1. Οι δυνατότητες της θαλάσσιας αύρας για τον αερισμό και τη διασπορά των ρύπων στο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης είναι εξαιρετικά λίγες και όπως δείχνουν τα βέλη (από δυτικά προς ανατολικά) περιορίζονται κυρίως στη δίοδο της Πλατείας Αριστοτέλους, της περιοχής της ΧΑΝΘ – Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης και του πρώην Στρατοπέδου Κόδρα. Οι δυνατότητες της απόγειας αύρας είναι επίσης λίγες και όπως δείχνουν τα βέλη (από δυτικά προς ανατολικά) περιορίζονται κυρίως στη δίοδο της οδού Λαγκαδά, της περιοχής του Πανεπιστημίου και της οδού που συνδέει τις περιοχές Πανοράματος – Πυλαίας – Χαριλάου. Η διασφάλιση αυτών των διόδων χωρίς επιπλέον δόμηση, με αύξηση του πρασίνου, μείωση των υπαρχουσών εκπομπών ρύπων και κατάλληλες χρήσεις γης στην περιοχή τους αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα της πόλης.

Εικόνα 1. Κύριες δίοδοι αερισμού του πολεοδομικού συγκροτήματος Θεσσαλονίκης

     Ειδικά αναφερόμενοι στην περιοχή της ΔΕΘ, η μοναδική θετική λύση, για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και του αέρα που αναπνέουν οι πολίτες στο κέντρο της πόλης είναι η μετατροπή του χώρου της ΔΕΘ σε ένα μεγάλο Μητροπολιτικό πάρκο, με κυρίαρχο το πράσινο. Η ανέγερση κτιρίων σε αυτή την περιοχή της Θεσσαλονίκης (όπως πχ το νέο δημαρχιακό μέγαρο) δημιουργεί ένα ακόμα φράγμα στον αερισμό του κέντρου, αλλά και ολόκληρης της πόλης.

     Η λειτουργία της ΔΕΘ στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, σε ένα σημείο το οποίο αποτελεί τον έναν από τους δύο μεγαλύτερους άξονες για τον αερισμό του κέντρου της πόλης από τη θάλασσα (ο άλλος είναι η πλατεία Αριστοτέλους), είναι καθοριστικής σημασίας για τη διασπορά των ατμοσφαιρικών ρύπων της Θεσσαλονίκης και για τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα που αναπνέουν οι κάτοικοι του κέντρου.

     Κάθε συσσώρευση δραστηριοτήτων σε εκείνο το χώρο που θα οδηγήσει σε προσέλκυση κυκλοφορίας οχημάτων, θα οδηγήσει και σε περαιτέρω επιβάρυνση του κυκλοφοριακού προβλήματος και φυσικά σε περαιτέρω αύξηση των εκπομπών ατμοσφαιρικών ρύπων και θορύβου.

Ο ρόλος των στρατοπέδων

     Ειδικότερα, η δυνατότητα βελτίωσης μιας τέτοιας διόδου αερισμού φαίνεται στην εικόνα 2. Το πρώην Στρατόπεδο Παύλου Μελά επί της διόδου της οδού Λαγκαδά (ο δρόμος με τα κάθετα βέλη στην εικόνα 2), εφόσον διατηρηθεί ως ανοικτός χώρος πρασίνου, μπορεί να συμβάλλει στη διασπορά τόσο των ρύπων που εκπέμπονται από την κυκλοφορία οχημάτων στην οδό Λαγκαδά όσο και στις άλλες οδούς (οι δρόμοι με τα οριζόντια βέλη στην εικόνα 2).

Εικόνα 2. Ο ρόλος του πρώην Στρατοπέδου Παύλου Μελά στον αερισμό της Θεσσαλονίκης

Σχεδιασμός για την αναβάθμιση και αύξηση του πράσινου στη Θεσσαλονίκη

     Ο τρόπος ανάπτυξης του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης διαμόρφωσε συνθήκες που επηρεάζουν δυσμενώς την ποιότητα ζωής, ενώ συνεχίζεται να ασκούνται πιέσεις στις βασικές συνιστώσες του αστικού περιβάλλοντος: οι δημόσιοι ελεύθεροι χώροι είναι ανεπαρκείς και συρρικνώνονται, οι ιδιωτικοί ελεύθεροι χώροι τείνουν να εξαφανιστούν, οι πιέσεις στις αστικές υποδομές εντείνονται με συνέπεια να υποβαθμίζονται οι όροι ζωής στην πόλη και να υποχωρεί η λειτουργικότητά της αντί να βελτιώνεται. Έρευνες και μελέτες έδειξαν επίσης ότι η επιδείνωση των περιβαλλοντικών συνθηκών στο Πολεοδομικό Συγκρότημα συνοδεύεται από γενικότερη μείωση των αδόμητων εκτάσεων στην Περιαστική Ζώνη του Ρυθμιστικού Σχεδίου κυρίως, αλλά και στην Ευρύτερη Περιοχή. Η αλλαγή αυτή της χρήσης του εδάφους είναι αποτέλεσμα της αστικής ανάπτυξης και της χωροθέτησης σημαντικών παραγωγικών εγκαταστάσεων και υπηρεσιών σε κρίσιμες περιοχές του Ρυθμιστικού Σχεδίου, και επηρεάζει δυσμενώς, θέτοντας ακόμη και σε κίνδυνο, περιοχές μεγάλης οικολογικής και περιβαλλοντικής σημασίας.

     Η ύπαρξη - για πρώτη φορά στην ιστορία της Θεσσαλονίκης – ενός ολοκληρωμένου «Στρατηγικού και Επιχειρησιακού Σχεδίου για το Πράσινο στη Θεσσαλονίκη» (με τη συνεργασία ΟΡΘ και ΑΠΘ) παρέχει ένα στρατηγικό πλαίσιο διαχείρισης του πράσινου στην πόλη και στην ευρύτερη περιοχή, που επηρεάζει τις περιβαλλοντικές συνθήκες της πόλης. Το στρατηγικό πλαίσιο προδιαγράφει το σχεδιασμό ενός ολοκληρωμένου συστήματος ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου, δίνει κατευθύνσεις σε όλα τα κατώτερα επίπεδα σχεδιασμού και προσδιορίζει τις ενέργειες για την υλοποίηση του συστήματος αυτού.

     Βασικοί άξονες προτεραιότητας και δράσεις μιας πολιτικής αύξησης, αναβάθμισης και κοινωνικά δίκαιης κατανομής του πράσινου στην πόλη παρουσιάζονται επιγραμματικά παρακάτω.

Άξονες προτεραιότητας πολιτικής για το πράσινο

1. Δημιουργία ολοκληρωμένου συστήματος πράσινων δημόσιων χώρων

2. Προστασία και αύξηση των δημόσιων χώρων και του πρασίνου

3. Προώθηση της ισομερούς χωρικής και κοινωνικής κατανομής του πρασίνου

4. Εξασφάλιση της προσπελασιμότητας των πράσινων χώρων από τους πολίτες

5. Διασύνδεση των πράσινων χώρων μεταξύ τους (πράσινες διαδρομές)

6. Εμπλουτισμός των χώρων πρασίνου με τα κατάλληλα φυτικά είδη

7. Προώθηση και εφαρμογή ορθών πρακτικών διαχείρισης

Ειδικές δράσεις για τον υπερδιπλασιασμό του αστικού πράσινου

1. Πρόγραμμα προστασίας και αναβάθμισης του δάσους Σεϊχ-Σου

2. Δημιουργία κεντρικού Μητροπολιτικού Πάρκου στην περιοχή ΧΑΝΘ – ΔΕΘ – Γ΄ΣΣ – ΑΠΘ με απομάκρυνση των λειτουργιών της ΔΕΘ και του Γ΄ΣΣ

3. Δέσμευση στρατοπέδων και μετατροπή τους σε αστικά πάρκα

4. Δημιουργία δημόσιου πράσινου θαλάσσιου μετώπου (περιαστικού και αστικού)

5. Πράσινες σχολικές αυλές

6. Πράσινο στους οδικούς άξονες

7. Πράσινες ζώνες ρεμάτων

8. Πράσινο στους ακάλυπτους χώρους των οικοδομών

Η εφαρμογή μιας τέτοιας πολιτικής για το πράσινο, αποτελεί πρώτη προτεραιότητα για ολόκληρη την πόλη και ιδίως για το Δήμο Θεσσαλονίκης, που παρουσιάζει τα πιο έντονα σχετικά προβλήματα.

________________________________________________________________________________

* Ο Κώστας Νικολάου είναι Δρ. Χημικός Περιβαλλοντολόγος, Καθηγητής-Σύμβουλος Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού Πόλεων του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου