Πέμπτη 22 Ιουνίου 2017

Προσεγγίζοντας την συνεταιριστική εργασία στο πλαίσιο του κοινωνικού μετασχηματισμού

του Κώστα Νικολάου

Τι είναι ο αμειβόμενος εργαζόμενος συνεταιριστής, δηλαδή, το μέλος του συνεταιρισμού που εργάζεται και αμείβεται γι’ αυτό; Είναι αφεντικό ή μισθωτός υπάλληλος ή ταυτόχρονα αφεντικό και μισθωτός υπάλληλος ή αυτοαπασχολούμενος ή κάτι άλλο; Ποια είναι η κοινωνική σημασία της μη αμειβόμενης εργασίας, που ασκείται στο συνεταιρισμό (συνήθως ονομαζόμενη εθελοντική) και ποια η σχέση της με την αμειβόμενη; Πως σχετίζεται η φύση της εργασίας στο συνεταιρισμό με το μετασχηματιστικό κοινωνικό όραμα που φέρουν οι συνεταιρισμοί της κοινωνικής αλληλέγγυας οικονομίας;

Η φύση της εργασίας σε ένα συνεταιρισμό είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής του ταυτότητας [1]. Δεν είναι απλά ένα οικονομικό ή τεχνικό ζήτημα. Όπως ένας συνεταιρισμός έχει διπλή φύση, οικονομική και κοινωνική, έτσι και η εργασία σε αυτόν δεν είναι απλά ένα οικονομικό του χαρακτηριστικό, αλλά και κοινωνικό. Εδώ το κοινωνικό νοείται με την καθολική (ολοκληρωμένη) έννοια του όρου, που περιλαμβάνει το οικονομικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο και τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις.



Η Διεθνής Συνεταιριστική Συμμαχία (ICA) για την συνεταιριστική εργασία

Μια σημαντική βάση για την κατανόηση της φύσης της εργασίας σ’ ένα συνεταιρισμό είναι τα σχετικά πρότυπα και οι αρχές, που διατυπώνονται στις παγκόσμιες διακηρύξεις και αποφάσεις των γενικών συνελεύσεων της Διεθνούς Συνεταιριστικής Συμμαχίας (International Co-operative Alliance – ICA) [2]. Η θεμελιώδης προσέγγιση της εργασίας στο συνεταιρισμό, σύμφωνα με την ICA, περιλαμβάνει τρεις βασικές θέσεις:
1) το είδος της εργασίας που ασκείται σε ένα συνεταιρισμό αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό του συνεταιρισμού,
2) η εργασία αντιμετωπίζεται με τον ίδιο τρόπο, ανεξάρτητα από το είδος του συνεταιρισμού, πχ όλα τα πρότυπα της Παγκόσμιας Διακήρυξης για τους εργατικούς συνεταιρισμούς πρέπει να ισχύουν και για τους εργαζόμενους μέλη των κοινωνικών συνεταιρισμών και
3) η σχέση των εργαζομένων μελών με το συνεταιρισμό πρέπει να θεωρείται ως διαφορετική από εκείνη της συμβατικής μισθωτής εργασίας και από εκείνη της αυτοαπασχόλησης [3,4].

Για το διεθνές συνεταιριστικό κίνημα, δεν μπορεί να υπάρχουν ούτε αφεντικά ούτε υπάλληλοι και άρα, δεν μπορεί να υφίσταται η σχέση «αφεντικά – μισθωτοί» σε ένα συνεταιρισμό ΚΑΛΟ.

Αφού λοιπόν δεν πρόκειται ούτε για μισθωτή εργασία, ούτε για αυτοαπασχόληση, οι συνεταιρισμοί πρέπει να προστατεύουν τα εργαζόμενα μέλη με κατάλληλα συστήματα (ανάλογα με το τι υφίσταται σε κάθε χώρα) κοινωνικής πρόνοιας και κοινωνικής ασφάλισης [3,4]. Το είδος της ασφαλιστικής κάλυψης των εργαζόμενων μελών του συνεταιρισμού είναι ανεξάρτητο από το είδος της εργασίας στο συνεταιρισμό και δεν το καθορίζει. Η αναγκαιότητα για ασφαλιστική κάλυψη (για σύνταξη, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη κλπ) των εργαζόμενων μελών ενός συνεταιρισμού, που οδηγεί πχ στην ένταξη στο καθεστώς του ΙΚΑ, δεν σημαίνει και την αποδοχή και καθιέρωση από το συνεταιρισμό της έννοιας του μισθού και άρα του όρου μισθωτός, δηλαδή, την ύπαρξη εξαρτημένης μισθωτής εργασίας και άρα την ύπαρξη αφεντικών και υπαλλήλων.

Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο: το ένα προϋποθέτει το άλλο

Πρώτα απ’ όλα, ο άνθρωπος με την εργασία αλληλεπιδρά με τη φύση, αλλάζοντας και τη φύση και τον ίδιο του τον εαυτό [5].

Οι άνθρωποι, ως κοινωνικά όντα, στο πλαίσιο παραγωγής της υλικής τους ζωής «έρχονται σε καθορισμένες σχέσεις, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέλησή τους, σε σχέσεις παραγωγής ….. Το σύνολο αυτών των παραγωγικών σχέσεων αποτελεί το οικονομικό οικοδόμημα της κοινωνίας, την υλική βάση, που πάνω της υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα και που σε αυτήν αντιστοιχούν ορισμένες πάλι κοινωνικές μορφές συνείδησης» [6].

Το οικονομικό επίπεδο είναι μεν το καθοριστικό σε τελευταία ανάλυση, αλλά μόνο σε τελευταία. Η καθολική, η ολοκληρωμένη ανάλυση είναι η κοινωνική, που περιλαμβάνει όλα τα επίπεδα (οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό) και τις αλληλεπιδράσεις τους. Η κοινωνική εξέλιξη δεν καθορίζεται ντετερμινιστικά, αλλά κυριαρχείται από τη σύμπτωση, τις πιθανότητες, την τυχαιότητα [7,8].

Για τους εργαζόμενους στο πλαίσιο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής «το άτομο βλέπει να του αποσπούν το προϊόν της εργασίας του …… Η υπεραξία της εργασίας του ….. καρπώνεται από την κοινωνική τάξη που εκμεταλλεύεται τις παραγωγικές του δυνάμεις….. Ο εργάτης δεν βλέπει απλά την αλλοτρίωση του σε σχέση με την εργασία του, αλλά επίσης βλέπει να υφαρπάζεται το προϊόν αυτής ….. Η πηγή αυτής της εκμετάλλευσης είναι η ιδιοκτησία των μέσων που καθιστούν εφικτή την οικονομική παραγωγή (π.χ. εργοστάσια, χωράφια κλπ)» [9].

Αυτή η αλλοτρίωση, η αποξενωμένη εργασία χαρακτηρίζει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και το άρρηκτα συνδεδεμένο με αυτόν σύστημα της μισθωτής εργασίας [10]. Και μάλιστα, «σ’ αυτό το είδος της ανταλλαγής ανάμεσα στο κεφάλαιο και στην εργασία θεμελιώνεται ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος της παραγωγής ή το μισθωτό σύστημα και που υποχρεωτικά πρέπει να καταλήγει πάντα στην αναπαραγωγή του εργάτη σαν εργάτη και του κεφαλαιοκράτη σαν κεφαλαιοκράτη» [11]. «Το κεφάλαιο προϋποθέτει τη μισθωτή εργασία, η μισθωτή εργασία προϋποθέτει το κεφάλαιο. Το ένα προϋποθέτει το άλλο, το ένα παράγει το άλλο» [12]. «Κατά συνέπεια, το να θέλει κανείς ν’ αφήσει τη μισθωτή εργασία να υπάρχει και ταυτόχρονα να καταργήσει το κεφάλαιο είναι ένα αίτημα αυτοαναιρούμενο, που δεν μπορεί να σταθεί» [13].

Συνεταιριστική εναντίον ιεραρχικής οργάνωσης της εργασίας

Ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής είναι η ιεραρχική και αντιδημοκρατική οργάνωση τόσο των ιδιωτικών και κρατικών επιχειρήσεων όσο και του ίδιου του κράτους (των κρατικών υπηρεσιών). Οι εργαζόμενοι μισθωτοί σε αυτές, δεν έχουν κανένα λόγο για κανένα ζήτημα. Οι αποφάσεις λαμβάνονται πάντα “από τους επάνω”. Αυτό το χαρακτηριστικό στο οικονομικό επίπεδο, επιδρά στο πολιτικό και ιδεολογικό εποικοδόμημα, “εκπαιδεύοντας” τους εργαζόμενους και τους πολίτες στο να θεωρούν ότι η αποτελεσματικότητα σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας συνδέεται υποχρεωτικά με την ανάθεση των αποφάσεων και των επιλογών σε κάποιους “από πάνω”, και ότι η διακυβέρνηση «είναι πολύ δύσκολη για τους ανθρώπους του λαού» [14].

Στον αντίποδα, βρίσκεται ο συνεταιρισμός, όπου η δημοκρατική οργάνωσή του (αποφάσεις από τη γενική συνέλευση όλων των μελών, ένα άτομο – μία ψήφος κλπ) στο οικονομικό επίπεδο, επιδρά στο πολιτικό και ιδεολογικό εποικοδόμημα, εκπαιδεύοντας τους εργαζόμενους και τους πολίτες στη δημοκρατία, στην ενεργό συμμετοχή και στη λήψη των αποφάσεων και των επιλογών και τελικά, στη διακυβέρνηση “από τα κάτω”.

«Η συνεταιριστική επιχείρηση είναι το κλειδί, η αποφασιστική εναλλακτική απέναντι σε μια παραδοσιακή καπιταλιστική επιχείρηση ..… Όλοι οι εργαζόμενοι, ανεξαρτήτως του τι κάνουν στο εσωτερικό της επιχείρησης, πρέπει να μπορούν να συμμετέχουν στη συλλογική λήψη των αποφάσεων, δημοκρατικά, αναφορικά με το τι, πώς, πού θα υλοποιείται η παραγωγή και τι θα γίνει με τα κέρδη..… Ένας άνθρωπος, μια ψήφος είναι το μέτρο με το οποίο λαμβάνονται αυτές οι αποφάσεις…..
Ο λόγος για τον οποίο ενδιαφερόμαστε για τη μετάβαση από μια ιεραρχική καπιταλιστική οργάνωση των επιχειρήσεων σε μια ριζοσπαστικά διαφορετική συνεταιριστική ή δημοκρατική οργάνωση, είναι απλός: Πιστεύουμε ότι πλέον έχει τελειώσει η ιστορική χρησιμότητα της καπιταλιστικής οργάνωσης της παραγωγής. Πλέον δεν είναι ικανή [η οργάνωση αυτή] να παρέχει αγαθά. Παρέχει κέρδη και ευημερία μόνο σε μια μικρή μερίδα του πληθυσμού και μόνο τα «αρνητικά» στην πλειονότητα» [15].


Προς τους ελεύθερους συνεταιρισμένους δημιουργούς

Ο εργαζόμενος που προβαίνει με την ελεύθερη βούλησή του στη δημιουργία συνεταιρισμού μαζί με άλλους, αρνείται την αλλοτριωτική, αποξενωμένη και εξαρτημένη μισθωτή εργασία, αρνείται το δίπολο αφεντικό / μισθωτός υπάλληλος, αρνείται ταυτόχρονα και τους δύο πόλους της αντίθεσης: και το ρόλο του αφεντικού και το ρόλο του μισθωτού. Αυτή του όμως η δράση, που γεννιέται ως άρνηση μέσα στον κόσμο της εκμετάλλευσης, δεν είναι μόνον άρνηση. Τη ίδια στιγμή δρα καταφατικά και δημιουργικά. Δημιουργεί μια οικονομική δραστηριότητα, στην οποία καταργεί την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, την οποία υποτάσσει στις ανθρώπινες ανάγκες και όχι στα κέρδη, δρώντας αρμονικά με τη φύση [16].

Οι εργαζόμενοι συμμετέχοντας ισότιμα στο συνεταιρισμό μετατρέπουν τα μέσα παραγωγής πλούτου σε συνεταιριστική ιδιοκτησία και έτσι, καταργούν τον ίδιο τους τον εαυτό ως μισθωτούς εργαζόμενους, καταργούν τις ταξικές διαφορές και διακρίσεις στο χώρο της συγκεκριμένης δραστηριότητας [17,18]. Η δραστηριότητά τους αυτή, τους καθιστά κατ’ αρχήν στο οικονομικό επίπεδο «ελεύθερους συνεταιρισμένους παραγωγούς» [5,13].

Η έννοια των «παραγωγών» αναφέρεται στο οικονομικό επίπεδο. Όμως δεν είναι μόνον αυτό που αλλάζει με αυτήν τη δραστηριότητα. Είναι ότι «αλλάζουμε μέσω της δραστηριότητάς μας. Και αυτό ισχύει για όλες τις δραστηριότητες των ανθρώπων. Κάθε διαδικασία δραστηριότητας έχει δύο προϊόντα: τη μεταβολή των συνθηκών και τη μεταβολή αυτού που δρα» [19]. Και εδώ βρίσκεται η πεμπτουσία του συνεργατισμού: «όταν ο εργάτης συνεργάζεται με άλλους εργάτες βάσει ενός σχεδίου, αποβάλλει τα δεσμά της ατομικότητάς του και αναπτύσσει τις δυνατότητες του ανθρώπινου είδους» [5]. Αυτό σημαίνει ότι με τη δραστηριότητα αυτή, αλλάζει και το εποικοδόμημα (πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο), δηλαδή, αλλάζει το κοινωνικό, με την καθολική (ολοκληρωμένη) έννοια του όρου, που περιλαμβάνει το οικονομικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο και τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις.

Είναι εξαιρετικής σημασίας να υπογραμμισθεί στο σημείο αυτό, ότι στους συνεταιρισμούς της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας δεν υπάρχει μόνον αμειβόμενη εργασία. Υπάρχει και η μη αμειβόμενη εργασία, αυτή που στην καθομιλουμένη γλώσσα συνήθως αποκαλείται εθελοντική. Τα μέλη αυτών των συνεταιρισμών που εργάζονται χωρίς να αμείβονται δεν ασκούν φιλανθρωπία, ελεημοσύνη, αλτρουισμό ή προσκοπισμό. Ασκούν κοινωνική αλληλεγγύη προσφέροντας εργασία ανάλογα με τις δυνατότητές τους και λαμβάνουν από το συνεταιρισμό μηδενική αμοιβή, διότι δεν την έχουν ανάγκη (καλύπτουν τις ανάγκες τους από άλλη δραστηριότητα). Σε αυτούς τους συνεταιρισμούς και ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες του συνεταιρισμού (την οικονομική του βιωσιμότητα) τείνει να διαμορφωθεί η κάλυψη των αναγκών των πολιτών «από τον καθένα ανάλογα με τις δυνατότητές του στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του» [20]. Σε ένα πιο προχωρημένο επίπεδο, μπορεί να υπάρχει και αυτοπεριορισμός αμοιβής, δηλαδή, αμειβόμενοι εργαζόμενοι να ζητούν μικρότερη αμοιβή, όταν έχουν μικρότερες ανάγκες [21].

Κατά συνέπεια, η εργασία στο συνεταιρισμό (αμειβόμενη και μη αμειβόμενη), όποια δραστηριότητα κι αν αφορά, χειρωνακτική, πνευματική, επιστημονική, καλλιτεχνική με σκοπό την ολοκλήρωση και την ομορφιά (διότι «ο άνθρωπος παράγει επίσης σύμφωνα με τους νόμους της ομορφιάς» [10]), δεν είναι απλά εργασία, δεν είναι μόνον οικονομική δραστηριότητα, δεν είναι μόνον παραγωγή. Πρόκειται για δημιουργία. Και οι συμμετέχοντες σε αυτήν δεν είναι απλά «ελεύθεροι συνεταιρισμένοι παραγωγοί». Είναι ελεύθεροι συνεταιρισμένοι δημιουργοί.

Αντί επιλόγου

Όταν οι εργαζόμενοι «θέλουν να δημιουργήσουν τους όρους της συνεργατικής παραγωγής σε μια κοινωνική κλίμακα και πρώτα απ’ όλα σε εθνική κλίμακα, στη χώρα τους, σημαίνει μόνο ότι αυτοί εργάζονται να ανατρέψουν τους σημερινούς όρους της παραγωγής και αυτό δεν έχει καμία σχέση με τη δημιουργία συνεταιρισμών με τη βοήθεια του κράτους» [22]. Μιλώντας για το συνεργατικό κίνημα, μιλάμε για «μια ακόμα μεγαλύτερη νίκη της πολιτικής οικονομίας της εργασίας επί της πολιτικής οικονομίας της ιδιοκτησίας» [23], που δημιουργεί καθημερινά, από τώρα και “από τα κάτω” έναν καινούργιο υπαρκτό κόσμο.


Βιβλιογραφία

[1] Νικολάου Κ., "Η φύση της εργασίας στο συνεταιρισμό: Ούτε αφεντικά, ούτε μισθωτοί-υπάλληλοι, αλλά ελεύθεροι συνεταιρισμένοι δημιουργοί", Διαλεκτικά, 22.2.2016, www.dialektika.gr
[2] International Co-operative Alliance – ICA, http://ica.coop
[3] CICOPA (International organisation representing worker and social cooperatives, a sectoral organisation of the International Cooperative Alliance - ICA), “World declaration on worker cooperatives”, approved by the ICA General Assembly, Cartagena, Colombia, 23 September 2005
[4] CICOPA, “World Standard of Social Cooperatives”, CICOPA General Assembly, Cancun, Mexico, 16 November 2011
[5] Marx K., “The Capital. A critique of political economy”, Ed. Lawrence and Wishart, London, 1954
[6] Marx K., “Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας”, Εκδ. Οικονομικής και Φιλοσοφικής Βιβλιοθήκης, Αθήνα, 1956
[7] Νικολάου Κ., “Επιστήμη και κρίση: Προσεγγίζοντας την κοινωνικά δίκαιη έξοδο”, Πρακτικά 21ου Πανελλήνιου Συνέδριου Χημείας, ΕΕΧ, Θεσσαλονίκη, 9-12.12.2011. Επίσης στο: Διαλεκτικά, 10.12.2011, www.dialektika.gr
[8] Engels F., “Letter to Hans Starkenburg”, January 25, 1894, www.marxists.org
[9] Αργυρός Δ., “Οι δυναμικές της χειραφέτησης. Από το «δικαστήριο της ιστορίας» στους «ελεύθερους συνεταιρισμένους παραγωγούς»”, Εκδόσεις των Συναδέλφων, Αθήνα, 2015
[10] Marx K., “Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα”, Εκδ. Γλάρος, Αθήνα, 1975
[11] Marx K., “Μισθός, τιμή και κέρδος”, Εκδ. Αναγνωστίδη, Αθήνα
[12] Marx K., “Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο”, Εκδ. Αναγνωστίδη, Αθήνα
[13] Marx K., “Grundrisse – Fondements de la critique de l’ économie politique”, Ed. Anthropos, Paris, 1968
[14] Brecht Β., “Deutsche Krigsfibel” (Γερμανικό εγχειρίδιο πολέμου), 1939
[15] Wolff R., “Ο θάνατος του καπιταλισμού και το αντιπαράδειγμα της συνεταιριστικής οικονομίας”, Συνέντευξη του Richard Wolff στον Ed Rampell, http://www.counterpunch.org. Επίσης στο: https://barikat.gr, 2013
[16] Engels F., “Διαλεκτική της φύσης”, Εκδ. Αναγνωστίδη, Αθήνα
[17] Engels F., “Letter to August Bebel”, March 18-28, 1875, www.marxists.org
[18] Engels F., “Σοσιαλισμός ουτοπικός και επιστημονικός”, Εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, Αθήνα, 2006
[19] Lebowitz M., “Ανακαλύπτοντας εκ νέου το σοσιαλισμό και ανακτώντας τον Μαρξ”, Παρουσίαση στο φεστιβάλ ανατρεπτικού κινηματογράφου, συζήτηση για το «Σοσιαλισμό», 3-7 Μαϊου 2010, Ζάγκρεμπ, Κροατία. Επίσης στο: Θέσεις, τ.112, 2010
[20] Marx K., Engels F., “Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος”, Εκδ. Γνώσεις, Αθήνα, 1968
[21] Νικολάου Κ., “Σημειώσεις για τον Ολοκληρωμένο Συνεταιρισμό Καταλονίας”, Διαλεκτικά, 22.12.2015, www.dialektika.gr
[22] Marx K., “Κριτική του προγράμματος της Γκότα”, Εκδ. Καμπίτση, Αθήνα
[23] Marx K., “Inaugural Address of the International Working Men’s Association - The First International”, 1864, Marxists Org.

_________________________________________

* Το κείμενο αυτό αποτελεί εισήγηση στην συζήτηση με θέμα "Η φύση και οι σχέσεις εργασίας σε διαφορετικά είδη συνεταιρισμών", που έγινε στο πλαίσιο του 4ου Πανευρωπαϊκού Συνεδρίου Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας, Αθήνα (Γεωπονικό Πανεπιστήμιο), 10.6.2017
Εισηγητές:
Nicole Alix, Πρόεδρος, La Coop des Communs, Γαλλία
Hagen Henry, συνεργαζόμενος Καθηγητής και διευθυντής έρευνας Πανεπιστημίου Ελσίνκι Φινλανδία.
Κώστας Νικολάου, Καθηγητής-Σύμβουλος Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πρόεδρος UnivSSECoop – Λαϊκό Πανεπιστήμιο Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας, Ελλάδα
Γιώργος Πλουμπίδης, Dock – Συνεργατικός Χώρος για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, Ελλάδα
Συντονιστής:
Μιχάλης Τρεμόπουλος, Δικηγόρος, MA Κοινωνικής Οικολογίας, τ. Ευρωβουλευτής, Γραμματέας ΠΡΩ.Σ.Κ.ΑΛ.Ο., Ελλάδα

1 σχόλιο:

  1. Το άρθρο
    "Προσεγγίζοντας την συνεταιριστική εργασία στο πλαίσιο του κοινωνικού μετασχηματισμού"
    δημοσιεύθηκε επίσης στους παρακάτω ιστότοπους:

    1) http://www.enallaktikos.gr
    2) http://newsone.gr
    3) https://www.tsarouxi.gr
    4) https://biomonia.wordpress.com
    5) http://torch012.blogspot.gr
    6) www.newspen.gr

    ΑπάντησηΔιαγραφή